ناگفته های واقعه ۵ رمضان خانه فرهنگ و انقلاب اصفهان و شهدای آن
بازخوانی وقایع 5 رمضان در اصفهان
اولين مقررات حكومت نظامي در سال 1357 كه سال اوج گيري انقلاب بود، در شهر اصفهان و در ماه مبارك رمضان به اجرا گذارده شد. بهانه‌اي كه سبب برقراري حكومت نظامي در اصفهان شد، حوادثي بود كه پيرو شكسته شدن تحصن 11 روزه مردم اصفهان در منزل آيت‌الله سيدحسين خادمي به وقوع پيوست.
به گزارش رویش نیوز به نقل از ایمنا، منزل
مشاراليه از روز نهم مرداد 1357 متعاقب بازداشت حجت‌الاسلام سيدجلال طاهري روحاني مبارز
و امام جماعت اين شهر شاهد تجمع اعتراض آميز و تحصن مردم بود. مردم ضمن محكوم كردن
جنايات مأموران شاه خواستار آزادي بي قيد و شرط حجت‌الاسلام طاهري شده بودند. آن بازداشت
و اين تحصن زمينه تعطيل حوزه‌هاي درس و نمازهاي جماعت مساجد اصفهان را فراهم ساخت.
در پي اين تحولات بازار اصفهان نيز تعطيل شد و بازاريان و اصناف نيز به جمع تحصن‌كنندگان
پيوستند و درگيري ميان مردم و مأموران در نقاط مختلف اصفهان به تدريج شدت گرفت.
روز دهم مرداد يعني فرداي بازداشت حجت‌الاسلام طاهري و پس از شروع درگيريها جلسه مهمي ميان فرماندهان نظامي، انتظامي و امنيتي اصفهان برگزار شد. شركت‌كنندگان جلسه عبارت بودند از: سرلشكر رضا ناجي فرمانده مركز توپخانه و پادگان اصفهان، سرتيپ مصطفايي رئيس شهرباني استان اصفهان، سرتيپ تقوي رئيس ساواك استان اصفهان، سرهنگ آزاده جانشين فرمانده ناحيه ژاندارمري اصفهان و همچنين غني‌زاده شهردار و شهابي جانشين استاندار اصفهان.
در اين جلسه راههاي رويارويي با مردم در روزهاي آينده بررسي شد. از جمله ضرورت استفاده از ماشينهاي آب‌پاش، استفاده از هليكوپتر‌هاي هوانيروز و استفاده از توپخانه، مورد بررسي قرار گرفت.
در روز 11 مرداد سرتيپ مصطفايي رئيس شهرباني
در نامه‌اي محرمانه براي سرلشكر ناجي از وي درخواست كرد بخشي از نيروي پرسنلي ارتش
به عنوان قواي كمكي در اختيار شهرباني اصفهان قرار گيرد تا بتوانند با اغتشاشهاي احتمالي
در جامعه به مقابله برخيزند. در آن زمان علاوه بر موضوع بازداشت حجت‌الاسلام طاهري
و تحصن در منزل آيت‌الله خادمي، موضوع برگزاري مجالس متعدد سوگواري براي مرحوم شيخ
احمد كافي* و مرحوم آيت‌الله ملاعلي معصومي** كه چند روز پيش از آن رحلت كرده بودند،
خود بر التهاب جامعه و بسيج مردم ا فزوده بود.
تظاهرات خياباني پراكنده، حمله به مشروب‌فروشي‌ها، ساختمان حزب رستاخيز و شعب بانك صادرات كه توسط هژبر يزداني بهائي معروف خريداري شده بود، و ديگر اماكن وابسته به رژيم شاه به طور روزمره ادامه داشت. در اين ميان ساواك اصفهان همه روزه از طريق تماس با بعضي نزديكان آيت‌الله خادمي تلاشهايي را براي پايان بخشيدن به تحصن در منزل ايشان به عمل مي‌آورد.
روز 12 مرداد، سرتيپ تقوي رئيس ساواك اصفهان
در نامه‌اي كه نسخه‌هايي از آن را براي سرلشكر ناجي فرمانده پادگان اصفهان، سرتيپ مصطفايي
رئيس شهرباني اصفهان، سرتيپ بني‌فضل فرمانده ژاندارمري اصفهان ارسال داشت تصريح كرد
كه همه روزه از نقاط مختلف شهر و حتي از شهركهاي اطراف اصفهان، افرادي براي پيوستن
به متحصنين در منزل آيت‌الله خادمي به اين منطقه در حركت هستند و آيت‌الله نيز بر همبستگي
و اقدامات دستجمعي و ادامه تعطيل مساجد، مغازه‌ها و بازار تأكيد كرده‌اند. در اين نامه
از گيرندگان درخواست اعزام نفرات تقويتي براي كمك به قواي شهرباني شده بود.
در اين ميان درگيريهاي روزمره ميان قواي امنيتي با مردم همه روزه ادامه داشت و همه روزه با شهادت چند نفر از مردم همراه بود. شهادت هر كس نيز خود عاملي بر تشديد اعتراضات خياباني مردم مي‌شد. اما منابع نظامي و انتظامي همواره در گزارش‌هاي منتشره خويش تلاش مي‌كردند، تحصن و حركت اعتراض آميز مردم را عامل حوادث خشونت‌بار معرفي كنند. علاوه بر اين ساواك تلاش مي‌كرد به كمك بعضي افراد موجه، چنين القا كند كه امام خميني در نجف، اوضاع اصفهان را زيرنظر دارند و معتقدند كه تحصن در منزل آيت‌الله خادمي بايد خاتمه يابد.
در روز 14 مرداد، سرتيپ تقوي رئيس ساواك اصفهان در گزارشي، با فضاسازي براي شدت عمل در برابر تجمع‌كنندگان در منزل آيت‌الله خادمي، مدعي شد «نمايندگان طبقات مختلف با تلگرافهاي متعدد به شاهنشاه خواستار تعقيب همه ماجراجويان و كساني كه به نام اسلام اين اعمال شنيع را انجام مي‌دهند شده‌اند».
روز 15 مرداد مصادف با آغاز ماه مبارك رمضان بود. امام خميني به اين مناسبت پيامي انتشار دادند و در آن با اشاره به قيام مردم اصفهان فرمودند «امروز ملت شجاع و به پا خاسته ايران شاهد موج عظيم ضدشاهي كه بر اثر يكي ديگر از اعتصابات بزرگ اصفهان در پشتيباني از روحانيت و در اعتراض به اعمال غيرقانوني و انساني رژيم است مي‌باشد... بايد از هر فرصت استفاده نمود و اجتماعات را هر چه بيشتر عظيم و فشرده كرد و هرچه بيشتر خيانتها و جنايات شاه را برملا نمود.»
فرداي اين روز گزارشي از ساواك منتشر شد كه در آن با اشاره به توزيع اعلاميه‌هايي مقابل منزل آيت‌الله خادمي به موضوع همبستگي نيروهاي مسلح با مردم اشاره شده بود.
روز 19 مرداد و در آستانه برقراري حكومت نظامي، سرتيپ تقوي رئيس سازمان اطلاعات و امنيت اصفهان در اطلاعيه‌اي محرمانه كه نسخه‌اي از آن براي سرلشكر ناجي فرمانده توپخانه و پادگان اصفهان ارسال شد با اشاره به حمله به سينماها، بانكها و ساختمانهاي دولتي، خواستار بسيج گشتهاي مسلح شبانه در شهر شد. وي در اين اطلاعيه بدون اشاره به حكومت نظامي ساعات مورد نياز براي چنين گشتهايي را 8 شب تا 7 صبح روز بعد، اعلام كرد.
امروز سرانجام تحصن در منزل آيت‌الله خادمي خاتمه يافت ولي مردم به محض خروج از منزل و كوچه‌هاي اطراف، با آرايش جنگي نيروهاي نظامي و انتظامي كه از قبل بيت مشاراليه و كوچه‌ها و خيابانهاي اطراف را به محاصره درآورده بودند روبرو شدند. اين آرايش به سرعت به درگيري انجاميد و متحصنين از هر طرف خود را در حلقه نظاميان ديدند. از تعداد شهدا و مجروحين اين درگيري گزارش دقيقي در دست نيست ولي از قول ناظران گفته شد بيمارستانهاي اصفهان براي نجات مصدومين از مردم درخواست خون كرده بودند. سرتيپ مصطفايي رئيس شهرباني در اطلاعيه‌اي كه نسخه‌هايي از آن براي مقامات لشكري و كشوري اصفهان ارسال شد، به حمله گسترده مردم به سينماها، بانكها، ادارات، مغازه‌ها و ساير اماكن عمومي و دولتي اشاره كرد. وي تعداد تلفات مردمي را 2 كشته و يونايتدپرس تعداد آنها را 5 نفر و مردم تعداد تلفات را بسيار بيشتر از اين ارقام اعلام كردند. به نظر مي‌رسيد رويارويي نظاميان با متحصنين اقدامي عمدي براي بهره‌برداريهاي بعدي بوده است.
در هر حال تخليه خانه آيت‌الله خادمي چه به قول منابع مردمي به درخواست سران تحصن صورت گرفته باشد و چه به قول اسناد ساواك، با تهديد و ارعاب حكومت صورت گرفته باشد خروش مردم را به خاطر شهدايي كه داده بودند خاموش نكرد. در اين روز مردم با قوطي‌هاي حاوي بنزين به مركز شهر حمله كردند و نفربرهاي پليس و تعدادي از بانكها و سينماها را به آتش كشيدند. با اين حادثه كه بعد از ظهر روز 19 مرداد و صبح روز 20 مرداد به وقوع پيوست رژيم به نتيجه‌گيري ايده‌آل خود براي برقرار كردن اولين حكومت نظامي در كشور دست يافت.
در ساعت 14:30 روز 20 مرداد شوراي تأمين استان اصفهان با شركت مقامات لشكري و كشوري اين استان تشكيل شد و تصميم به برقراري حكومت نظامي در آن اتخاذ گرديد. ابتدا قرار بود ساعت شروع حكومت نظامي در ساعت 15 هر روز باشد اما به خاطر ماه مبارك رمضان و اينكه مردم روزه‌دار مجبور به تهيه مايحتاج افطار هستند، بنا شد اين زمان به ساعت 20 تغيير يابد. رضا ناجي فرمانده پادگان اصفهان در پايان اين جلسه تأكيد كرد برقراري حكومت نظامي بايد به تأييد شاهنشاه نيز برسد. اما در همان روز نه تنها موافقت شاه جلب شد بلكه ناجي در حكمي از سوي شاه به عنوان فرماندار نظامي اصفهان و حومه تعيين شد.
بعد از ظهر روز 20 مرداد، خبر برقراري حكومت نظامي در اصفهان از راديو پخش شد. در اعلاميه دولت آمده بود:
«به اطلاع عموم مي‌رساند، شب گذشته عده‌اي خرابكار كه هيچ هدفي جز نابودي و ويراني ندارند، در شهر اصفهان دست به تظاهرات زدند و شروع به آتش زدن اموال عمومي و مردم كردند، از جمله قسمتي از هتل شاه‌عباس و يك پمپ بنزين و چند مؤسسه خصوصي را به آتش كشيدند و درختها را بريدند و شيشه‌ها را شكستند، به صورتي كه بيم آن مي‌رفت تمام شهر را به آشوب و آتش بكشند. به دنبال اين حوادث امروز دولت از نظر وظيفه‌اي كه به عهده دارد، به درخواست مقامات محلي، حكومت نظامي در اصفهان اعلام كرد كه از خرابكاري و اتلاف اموال مردم و كشت و كشتار جلوگيري شود. جاي تأسف است در حالي كه كشور ما با گامهاي استوار به سوي گسترش آزاديها پيش مي‌رود، مشتي خرابكار فريب خورده كه اعمالشان همه مخالف اصول و تعاليم عاليه اسلامي و تنها به سود مقاصد عناصر ضدملي است، با وحشي‌گري‌هايي موجب بر هم زدن نظام اجتماعي و خسارت مالي و جاني مي‌شوند. البته اين‌گونه اعمال وحشيانه ضدملي و غيرانساني كه در دين مبين اسلام نيز محكوم شده است، كوچكترين خللي در تصميم دولت در افزايش آزاديهاي فردي و گسترش فضاي سياسي كشور وارد نخواهد كرد و به منظور حفظ همين آزادي و امنيت زندگي هموطنان عزيز است كه دولت وظيفة خود مي‌داند با كمال قدرت جلو اين آشوبگريها را بگيرد. دولت همه اقدامات لازم را براي دستگيري و مجازات قانوني خرابكاران و آشوبگران خواهد كرد و به مشتي فريب خورده بي‌خبر از اصول انساني و ملاحظات ملي و ديني اجازه نخواهد داد سلامت كشور را دستخوش وحشيگريهاي خود كنند.»
بدين ترتيب سرلشكر ناجي اولين اعلاميه حكومت نظامي اصفهان را در ساعت 15:40 از راديو و در ساعت 16:20 از تلويزيون اين شهر قرائت كرد. در همين روز (20/5/57) اعلاميه شماره يك و دو فرمانداري نظامي اصفهان و حومه با امضاي سرلشكر ناجي منتشر شد. در اعلاميه شماره يك آمده بود:
«به منظور حفظ نظم و آرامش عمومي و جلوگيري از عمليات اخلالگران، مقررات حكومت نظامي در شهر اصفهان و حومه برقرار و از همشهريان محترم خواهشمند است با توجه به نكات مشروحه، نهايت همكاري را به منظور اعادة نظم با نيروهاي انتظامي به عمل آورند.
1ـ از ساعت 8 بعد از ظهر روز جاري (جمعه 20 مرداد) تا ساعت 6 بامداد روز بعد، هرگونه رفت و آمد در شهر مطلقاً ممنوع و با خاطيان برابر مقررات فرمانداري نظامي رفتار خواهد شد.
2ـ تشكيل هرگونه اجتماعي به هر شكل و به هر عنوان بيش از سه نفر مطلقاً ممنوع است.
3ـ هرگونه حمل اسلحه، جنگ‌افزار سرد و گرم به هر ترتيب و به هر شكلي اكيداً قدغن است.
4ـ هر نوع اقدام تحريك آميز به هر صورت و هر شكل مطلقاً ممنوع است.
5ـ مسئولان تأمين مايحتاج عمومي از قبيل نانواييها، قصابيها، خواربارفروشيها، داروخانه‌‌ها و نظاير آن به هيچ‌عنوان حق تعطيل محل كسب خود را ندارند و اهالي محترم اصفهان بايد تا ساعت تعيين شده، مايحتاج خود را تهيه كنند. از اهالي محترم و با ايمان شهر اصفهان و حومه انتظار داريم در برقراري نظم و امنيت در شهر اصفهان و حومه با نيروهاي نظامي همكاريهاي لازم را به عمل آورند و آگاه باشند كه اعادة نظم و امنيت عمومي به خير و صلاح و مصلحت اهالي محترم است.»
در اعلاميه شماره 2 نيز فرماندار نظامي نكاتي را خطاب به مردم متذكر شده بود:
«برابر استدعاي شوراي تأمين استان، ذات مبارك شاهانه اجازه‌اي مرحمت فرمودند كه براي حفظ جان و مال و ناموس مردم اصفهان حكومت نظامي در اصفهان برقرار شود. لذا از همشهريان محترم خواهشمند است با توجه به نكات مشروحة زير نهايت همكاري را به منظور اعادة نظم با نيروهاي نظامي به عمل آورند.
«....
7ـ مسافراني كه قصد خروج از اصفهان را دارند، بايد قبل از ساعت 8 بعد از ظهر در شركتهاي مسافربري و فرودگاه مستقر شده باشند.
8ـ شركتهاي مسافربري بايد ترتيبي بدهند كه سرويسهاي آنها قبل از ساعت 8 بعد از ظهر، دروازه‌هاي شهر را ترك كرده باشند.
9ـ خودروهايي كه به شهر اصفهان وارد مي‌شوند، بايد ترتيب حركت خود را طوري بدهند كه بعد از ساعت 7 صبح وارد شهر بشوند.
10ـ مشايعت‌كننده و بدرقه‌كننده نبايد همراه مسافران باشد.
11ـ تعدادي تاكسي براي رفع نياز ضروري اهالي محترم در كلانتريها آماده است. در صورت نياز با كلانتريهاي محل تماس بگيريد.
12ـ از اهالي محترم تقاضا مي‌شود به منظور همكاري با فرمانداري نظامي در اعادة نظم، به محض مشاهدة هرگونه اجتماع يا تظاهراتي مراتب را به نزديكترين پاسگاه يا كلانتري اطلاع دهند.»
اعلام حكومت نظامي در اصفهان امروز در صدر اخبار رسانه‌هاي گروهي خارجي قرار داشت. خبرگزاري فرانسه در گزارشي نوشت:
«به دنبال وخامت اوضاع، پليس به تظاهركنندگان حمله كرد و شورش گسترش يافت و زد و خوردها تا ساعت 2 بامداد روز جمعه ادامه داشت و عده‌اي از نوجوانان توسط سربازان به قتل رسيدند. جمعه صبح سركوب پليس شدت يافت و زره‌پوشهاي ارتش در نقاط حساس شهر مستقر شدند و بي‌مهابا هرگونه اجتماع مردم را به مسلسل بستند. طبق اظهار مخالفان تمام رهبران مذهبي اصفهان دستگير شده و به مقصد نامعلومي اعزام شده‌اند.»
در گزارش آسوشيتدپرس هم آمده بود:
«امروز بعد از ظهر و امشب كه دولت مقررات حكومت نظامي وضع كرد و در آن عبور و مرور به ده ساعت محدود شد، شش هزار آمريكايي مستقر در اصفهان ساعات آرامي را گذرانيدند. اين حكومت نظامي به منظور حفظ جان و مال مردم صورت گرفته است. شورشها در مركز شهر اصفهان و در پنج كيلومتري شهر كوچك و نوبنياد «خانه» كه شش هزار تن از آمريكاييها با خانواده‌هاي خود در آنجا اقامت دارند صورت گرفت. اين آمريكاييها كه اكثراً كارشناس و مربي هليكوپتر هستند و از ويتنام به ايران آمده‌اند، هيچ‌يك آسيبي نديده‌اند، ليكن آنها نيز بايد مانند مردم اصفهان مقررات منع رفت و آمد را رعايت كنند. در ميان ديگر اتباع خارجي كه در شهر صنعتي اصفهان اقامت دارند، بيش از سيصد نفر روس با خانواده‌هايشان هستند كه در طرح توسعه كارخانه دو ميليون تني ذوب آهن ايران كار مي‌كنند. طبق يك نظر سنتي، اصفهان همواره مركز شورشهاي كارگران دست‌چپي بوده است.
يونايتدپرس در گزارشي از برقراري اولين حكومت نظامي در كشور نوشت: «ارتش ايران بعد از ظهر روز جمعه كنترل شهر اصفهان پايتخت قديمي ايران را به دست گرفت و از ساعت 17 هر روز به وقت گرينويچ تا طلوع آفتاب روز بعد را حكومت نظامي اعلام كرد. ارتشبد رضا ناجي فرمانده نظامي منطقه پس از 18 ساعت اغتشاش كه به كشته شدن چند نفر و زخمي شدن عده بيشتري منجر شد، كنترل اين شهر را به دست گرفت. كنسولگري آمريكا در اصفهان به حدود 12 هزار آمريكايي ساكن شهر توصيه كرد تا اطلاع ثانوي از خانه‌هاي خود خارج نشوند. انتظار مي‌رود نمايندگي‌هاي سياسي اغلب كشورهاي اروپايي چنين اطلاعيه‌هايي صادر كنند. بدين ترتيب تانكها، زره‌پوش‌ها و كاميونهاي نفربر حامل نيروهاي مسلح وارد خيابانها شدند.»
در اولين روز حكومت نظامي، اصناف و بازاريان اصفهان در اعلاميه‌اي تصريح كردند «برخلاف ادعاي گويندگان تبليغاتي رژيم اين مزدوران شاه بودند كه ماشينهاي اين ملت محروم را شكستند، موتورها و دوچرخه‌هاي آنان را دزديدند و به سرقت بردند. هدف اين بود كه با برقراري حكومت نظامي آزمايشي در اصفهان، زمينه اجراي آن را در ديگر شهرهاي كشور نيز به وجود آورند.» مقامات آمريكايي نيز اعلام كردند «تحميل سريع حكومت نظامي در مركر صنعتي و توريستي ايران نشانگر وخامت اوضاع و تمايل دولت به رويارويي با افراطيون به مدد نيروي نظامي است.»
در نخستين روز اجراي حكومت نظامي در اصفهان، ارتشبد ازهاري رئيس ستاد مشترك ارتش در نامه‌اي به فرماندهي مركز توپخانه دستور اعزام 20 دستگاه نفربر زرهي به اصفهان را صادر كرد.
دو روز پس از اعلام حكومت نظامي در اصفهان، سرلشكر ناجي در نجف‌آباد و خمینی شهر و شهرضا از توابع اصفهان نيز حكومت نظامي اعلام كرد.
در دومين روز حكومت نظامي دانشجويان دانشگاه اصفهان با انتشار اعلاميه‌اي حوادث اخير اين شهر را كه منجر به اعلام حكومت نظامي از طرف رژيم شد، تشريح كردند. دانشجويان در بخشي از اعلاميه خود نوشتند:
1ـ روز 5 شنبه (روز دهم تحصن در منزل آيت‌الله خادمي) هم طبق عادت قبلي كه هر روز عده‌اي از سخنوران سخنراني مي‌كردند، مراسم ادامه پيدا كرد تا اينكه در شب دهم تحصن، پس از سخنراني، در حدود ساعت 11 عده كثيري از مردم در حالي كه قصد ترك منزل آيت‌الله را داشتند مورد هجوم وحشيانة مزدوران رژيم قرار گرفتند و آنها بر روي مردم بي‌گناه و بي‌سلاح آتش گشودند و دهها نفر را در خونهاي پاكشان غسل دادند [...] سپس قصد كردند كه به منزل آيت‌الله وارد شوند، ولي قبلاً برادران مسلمان بر روي پشت بامها سنگر گرفته بودند، بنابراين مانع ورود مزدوران رژيم به منزل شدند و در نتيجه، تيراندازي و پرتاب گاز اشك‌آور از ساعت 11 شب تا ساعت 4:30 صبح ادامه داشت.
مردم اصفهان صبح جمعه به دنبال آگاهي از كشتار بي‌رحمانة مزدوران رژيم، در اطراف منزل آيت‌الله گرد آمدند و تظاهرات ضدشاهي آغاز گرديد. تظاهرات ابتدا با ايجاد راه‌بندان‌هايي در خيابانهاي اطراف منزل آيت‌الله از قبيل فروغي و چهار باغ پايين شروع شد و به تدريج در سراسر شهر گسترش پيدا كرد. [...] تعداد زيادي از بانكها به آتش كشيده شده بودند. تظاهرات كه با زد و خورد با مزدوران شاه همراه بود، در ظهر به اوج خود رسيد. مأموران مسلح از ترس جرأت آمدن به طرف مردم را نداشتند. [...] تعداد شهدا به 20 نفر مي‌رسيد.
رژيم كه مأموران و تكاوران را به خيابانها فراخوانده بود، تانكها را بر سر چهارراهها و خيابانهاي مهم شهر مستقر گردانيد و در حدود ساعت 6 بعد از ظهر حكومت نظامي در اصفهان اعلام شد. قابل توجه اينكه اگر رژيم چند ساعتي ديگر تأمل كرده بود، بيم آن مي‌رفت كه حتي يك نفر مستشار آمريكايي هم ديگر در اصفهان پيدا نشود و كليه مأموران خلع سلاح گردند.
حكومت نظامي اصفهان از چند جهت قابل بررسي است:
1ـ در امان بودن مستشاران خارجي
2ـ تصفيه كردن اصفهان از نيروهاي مبارز روحاني، چنانكه در طي چند روز گذشته عدة زيادي از برادران روحاني مبارز و سخنوران مسئول دستگير شده و عدة زيادي از برادران ديگر را به سياهچالهاي رژيم انداخته‌اند.
3ـ انداختن رعب و وحشت در دل مردان و زنان و به نمايش گذاشتن قدرت پوشالي خود.
4ـ ترس از وارد شدن ضررهاي بسيار هنگفت به منافع رژيم.
5ـ فرونشاندن خشم و غضب انقلابي مردم شريف و بزرگ اصفهان.
با اين حال رژيم بايد بداند كه جواب خون برادراني را كه در اصفهان و مقارن آن در شيراز و چند روز قبل از آن در مشهد و همدان و كشكوييه ريخته شده است و تمام آن به خاطر اسلام [...] است، پس خواهيم گرفت و تا آخرين قطره خون خود به مبارزه ادامه خواهيم داد.»
امروز همچنين اصناف اصفهان نيز اطلاعيه‌اي منتشر كردند. در قسمتي از اين اطلاعيه با اشاره به اعلام حكومت نظامي آمده بود:
«تظاهرات تا عصر جمعه همچنان ادامه داشت. تعداد تلفات مردم آنچنان كه شايع است، بين 100 تا 200 نفر است و بازار از صبح امروز شنبه 21 مرداد به خاطر انزجار از قتل عام مردم و پشتيباني از مردم و روحانيت اعتصاب كرده است. [...] واقعة تحصن مسلمانان اصفهان در سطح جهاني مطرح گرديد و جهان فهميد كه ايران از شاه متنفر و منزجر است و همبستگي عميق و شگرفي با روحانيت انقلابي به زعامت امام خميني دارد. رژيم در حال آزمايش است كه ببيند آيا مي‌تواند از طريق حكومت نظامي دو مرتبه زمام امور را در دست بگيرد، و اين آزمايش را در اصفهان آغاز كرد، كه در صورت پيروزي آن را در شهرهاي ديگر هم پياده كند.»
مطبوعات فرانسه امروز به حكومت نظامي اصفهان بازتاب گسترده‌تري دادند.
«ليبراسيون» در مطلبي پيرامون درگيريهاي اصفهان نوشت:
«در اصفهان طي كشتار روز جمعه لااقل 150 نفر كشته شدند. هيچ‌كس نمي‌تواند ابراز آزادي كند و هرگونه تظاهرات حتي براي تشييع جنازه كه در آن بيش از سه نفر شركت داشته باشند، ممنوع است. خانواده‌ها براي دريافت اجساد بستگانشان بايستي پول بدهند، 7500 ريال در برابر هر گلوله كه در بدن مقتول بيابند. در اصفهان هنوز آثار كشتار روز جمعه ديده و احساس مي‌شود. اصفهان عزادار است و اين عزا را در سكوت برگزار مي‌كند. شب در اصفهان به اندازة كافي موحش است. بلندگوهاي خودروهاي نظامي اخطارهاي رسمي را با صداي بلند زوزه مي‌كشند. صداي سوت و گاهي اوقات صداي شليك تير سكوت شب را در هم مي‌شكند. مطبوعات ايران جملگي در توصيف جنبش روزهاي اخير از كلمات ولگردها، ماركسيستهاي اسلامي مخالف ترقي، تكنيك و اصلاحات ارضي نام مي‌برند. اما اين جنبش اصالتاً مذهبي است.»
آنتوني پارسونز (سفير انگليس در ايران) در خاطرات خود با اشاره به آغاز حكومت نظامي در اصفهان به عنوان روشي موقت، نوشته است:
«در اصفهان حكومت نظامي اعلام شد و شاه بدين ترتيب روشهاي موقتي و مسكن را آغاز كرد. او اعلام داشت كه سخنرانيها و مطبوعات كاملاً آزاد است و انتخابات جديد در سال 1358 برگزار خواهد شد، اما هيچ‌كس به اين حرفها وقعي نگذاشت.»
«لوپوئن» هم در اين باره نوشت:
«بزرگ‌ترين شهرهاي امپراتوري يكي پس از ديگري منفجر مي‌شوند. در اصفهان توپها و تانكها در برابر مغازه‌ها و مساجد قرار گرفته‌اند و سربازان آماده شليك هستند. اصفهان، شهر گلهاي سرخ، پس از دو روز شورش خونين و حكومت نظامي در اضطراب و گرماي خورشيد، و مجروح از حركت تانكها، دوباره در سكوت فرو مي‌رود. جهانگردان اين شهر را رها كرده‌اند، مساجد كهنسال با عبور هليكوپترها به لرزه درمي‌آيند و در خيابانها مغازه‌ها بسته است.»
در نشريه «اومانيته» نيز آمده بود:
«دولت قانون حكومت نظامي را به سه شهر كوچك نزديك اصفهان (نجف‌آباد، شهرضا و خمینی شهر) نيز گسترش داد. هر نوع اجتماع بيش از 3 نفر حتي در داخل مساجد ممنوع است. اين مسئله در بحبوحة ماه رمضان يك نوع تحريك احساسات مردم از طرف مقامات دولتي تلقي مي‌شود. كسبه بازار نيز حق ندارند به علامت عزاداري اعتصاب كنند. كساني كه از باز كردن مغازه‌‌هاي خود امتناع كنند به دادگاههاي نظامي اعزام خواهند شد.»
گرچه حكومت نظامي در اصفهان، آزمايشي براي بررسي امكان برقراري مقررات مشابه در ساير شهرها بود و اگرچه كمتر از يك ماه بعد، اين مقررات در تهران و حومه و سپس يكي پس از ديگري در ساير شهرها نيز به اجرا گذارده شد ولي اين راه‌حل، هرگز بازدارنده نبودند. زيرا به قول «پارسونز» روشي موقتي بوده و هيچ‌كس به تبليغات رژيم «وقعي نمي‌گذاشت» و به قول لوپوئن «بزرگ‌ترين شهرهاي امپراتوري يكي پس از ديگري منفجر مي‌شدند.»
بدين ترتيب امواج انقلاب اسلامي در شهرها تداوم يافت. سرلشكر ناجي نيز وقتي اولين بيانيه حكومت نظامي اصفهان را در راديو تلويزيون اين شهر قرائت مي‌كرد، هرگز تصور نمي‌كرد 5 ماه ديگر شاه، گريان و سردرگم مجبور به فرار از كشور شود و يك ماه بعد از آن رژيم فروبپاشد و كمي بعد جنايتكاران اصلي رژيم از جمله خود وي را به سزاي عمل خويش برساند.
"تحصن به علت دستگیری مبارزان انقلابی اصفهان"
از نیمه تابستان اصفهان به صف میدان داران انقلاب اسلامی اضافه شده بود به گونه‌ای که سخنرانی‌های ضد رژیم شاهنشاهی، تظاهرات خیابانی و دستگیری افراد به اوج خود رسیده بود در پی این اتفاقات آیت‌الله طاهری(ره) که از پرچمداران انقلاب اسلامی در اصفهان بود توسط ساواک دستگیر شد؛ این موضوع سبب شد بسیاری از مردم از مناطق مختلف شهر به خصوص حسین‌آباد، دانشجویان و فعالان انقلابی بازار به خاطر این اقدام رژیم شاه در خانه آیت‌الله خادمی(ره) دست به تحصن بزنند و خانه ایشان را محل بیان خواسته‌هایشان کنند، از طرفی بعضی از ثروتمندان شهر اصفهان هم هزینه اطعام این افراد را برعهده گرفته بودند؛ با وجود امکانات کم برای اطلاع رسانی در طی روزهای اعتصاب افراد زیادی از سراسر استان و حتی کشور به دلیل حمایت از آزادی مبارزان انقلابی اصفهان، برای اعتصاب به آنجا آمده بودند به طوری که در اطراف خانه آیت‌الله خادمی جای سوزن انداختن نبود.
حسنعلی زهتاب در ارتباط این تحصن اظهار کرد: روزی که آیت‌الله طاهری دستگیر شد، آقای سالک با من تماس گرفت و خبر را به من داد و از من خواست به خانه‌اش بروم تا از آنجا به سمت خانه آیت‌الله خادمی(ره) برویم و کسب تکلیف کنیم؛ من پس از آماده شدن به سمت خانه ایشان رفتم و پس از رسیدن دیدم آقای سالک منتظر من هستند تا به خانه آیت‌الله خادمی برویم.
وی بیان کرد: پس از رفتن به سمت خانه آیت‌الله خادمی دیدم مردم جان برکف، بازار اصفهان را تعطیل کردند و زودتر از ما در محل خانه آیت‌الله خادمی دست به تحصن زده‌اند این در حالی بود که ما قصد داشتیم پس از رسیدن به خانه آیت‌الله خادمی از ایشان کسب تکلیف کنیم و بعد در جلسه‌ای فکر کنیم چگونه مردم را به صحنه بکشانیم.
این پیشکسوت انقلاب اسلامی با اشاره به کمبود امکانات ارتباطات در آن زمان تصریح کرد: در آن 10 شبانه روز اعتصاب با وجود کمبود امکانات اطلاع رسانی، مرکز خبری جهان اسلام خانه آیت‌الله خادمی بود به طوری که دائما با مراجع تماس گرفته می‌شد و تبادل اطلاعات صورت می‌گرفت.
سکانس دوم واقعه
"حمله گارد ضد شورش به خانه آیت‌الله خادمی"
پس از گذشت 9 روز از تحصن در شامگاه روز 19 مرداد به دستور فرمانداری نظامی استان اصفهان، گارد ضد شورش به محل تحصن حمله کرد و شروع به برخورد با مخالفان متحصن کرد بر اساس گفته‌ها در این واقعه 2 نفر کشته شدند؛ پیچیدن خبر این اتفاق سبب پیچیده‌تر شدن اوضاع شد؛ پس از این حمله فضا برای ساعاتی آرام شد اما چه کسی بود که نداند این سکوت قبل از جنگ است.
سکانس سوم واقعه
"شکستن تحصن و تظاهرات"
پس از آرامش موقتی، رژیم گمان کرد فضا آرام شده و اوضاع دیگر آرام است و این سرکوب سبب پایان قائله شده است اما این گونه نبود.
در شب پنجم ماه مبارک رمضان، مردم تحصن کرده تصمیم گرفتند که از منزل آیت‌الله خادمی خارج شده و تظاهرات را به خیابان‌های اطراف بهویژه چهارباغ پایین، دروازه دولت تا میدان شهدا، خیابان‌های فروغی، مسجد سید و کوچه‌های اصلی پیرامون منزل بکشانند در چنین شرایطی، درگیری شدید تا سحرگاه ادامه یافت به طوری که تا ساعت‌ها کوچه‌ها بوی تند باروت می‌داد و گاز‌های اشک آور چشمان هر انسانی را می‌سوزاند؛ عده‌ای از مردم شهید و مجروح شدند که این تعداد تا آن زمان در اصفهان بی‌سابقه بود.
حمله مأمورین سبب شد که بار دیگر گروهی از مردم، شهدا و مجروحان را به منزل آیت‌الله خادمی برسانند و آنجا را سنگر خود قرار دهند درگیری‌ها از طریق کوچه‌های پرپیچ و خم و پشت‌بام‌ها ادامه پیدا کرد؛ پس از این وقایع کوچه‌ها با تیرآهن بسته شد تا نیروهای شاه نتوانند به خانه آیت الله خادمی نزدیک شوند و تحصن کنندگان را مورد حمله قرار دهند.
گروهی از شهدا و مجروحان را به بیمارستان عسگریه برده بودند؛ مردمی که برای اهدای خون و کمک به مجروحان به بیمارستان رفته بودند، توسط شهربانی و ساواک دستگیر شدند؛ این اقدام بیش از هر اقدام دیگری مردم اصفهان را تحریک کرد.
سکانس چهارم واقعه
"نقطه عطف تحصن تاریخی"
نقطه عطف تحصن تاریخی مرداد ماه 1357 در اصفهان این بود که جوانان انقلابى شبانگاهان 19 مرداد از منزل آیت‌الله خادمى حرکت و عملیات گستردهاى بر علیه مراکز فساد اقتصادى و اخلاقى رژیم تبهکار انجام مىدادند و باز به محل تحصن برمىگشتند که از جمله آن آتش زدن رستوران آمریکائیها در هتل پل، به آتش کشیدن سینما شهر فرنگ (که مرکز پخش فاسدترین فیلمها بود)، به آتش کشیدن دهها بانک و مرکز فساد و شرابخوارى بود.
سکانس پنجم
"صبح روز واقعه"
بالاخره صبح روز 5 رمضان، جمعیت متحصن خود تصمیم گرفت محل تحصن را ترک و در سطح شهر توزیع و از نقاط مختلف به رژیم پوسیده پهلوى ضربه بزند.
مأمورین رژیم شاه به مردمی که پس از شنیدن سخنرانی حجت الاسلام رضا محبوبی که در منزل آیت الله خادمی بیرون آمده بودند، حمله کردند و ستیز عظیمی راه انداختند (بنا به قولی) مجموعاً 10 شهید و حدود 100 مجروح تقدیم انقلاب کرد.
مهدی طباطبایی از حاضران در جلسه سخنرانی در این زمینه اظهار کرد: به دلیل جو خفقان و امنیتی حاکم در آن زمان کسی نمی‌توانست راحت و با آرامش در جلسات مذهبی و سیاسی شرکت کند چون مأمورین شاه و ساواکی‌ها در همه جا حضور داشتند و اگر خطایی از کسی سر میزد سریع او را می‌خواستند.
وی بیان کرد: بردن اسم شاه در هر سخنرانی سبب حساسیت بر آن جلسه و سخنران می‌شد هم‌چنین تقدس بی‌دلیل و غلطی که حاکمیت آن زمان برای اسم شاه ایجاد کرده بود، این 2 موضوع سبب شده بود توهین و یا مخالفت با شاه مشکلات ویژه‌ای برای فرد ایجاد کند به گونه‌ای که خانواده‌هایی پس از پیروزی انقلاب به زندان‌ها مراجعه می‌کردند و تقاضای آزادی و پیدا کردن جوانانی که سال‌ها پیش در پی مخالفت با شاه دستگیر شده بودند را می‌کردند این مسئله نشانگر فضای خفقان و امنیتی آن زمان است.
این فعال حوزه انقلاب اسلامی درباره جلسه سخنرانی حجت‌الاسلام رضا محبوبی در مسجد سید اصفهان تصریح کرد: جلسه‌ای سخنرانی در مسجد سید برقرار بود پس از مشکلات زیادی که بود فضا داغ سیاسی حاکم بود در جایی سخنران به کلمه شاه رسید، من بلند شدم و فریاد زدم:" به فرمان خمینی مرگ بر" در آن لحظه از گفتن کلمه شاه ترسیدم و در بین جمعیت نشستم و گم شدم بلافاصله جمعیت فریاد زد که "شاه و همه شروع به تکرار مرگ بر شاه کردند در ان‌جا برای نخستین بار بود که طنین مرگ برشاه سر داد می‌شد و این حرکت در اصفهان از همان جا شروع شد و خداراشکر ادامه پیدا کرد تا جایی که دست آمریکا و ظلم را از مملکت کوتاه کرد.
سکانس ششم واقعه
"سرآغاز موج حکومت نظامی در کشور"
عصر روز 5 رمضان در اصفهان حکومت نظامى برقرار شد به گونه‌ای که عبور و مرور از 8 شب تا 6 صبح ممنوع اعلام شد؛ با برقرارى حکومت نظامى که براى نخستین بار صورت مىگرفت، عمر دوره عوامفریبى رژیم آمریکائى شاه به سر آمد و مبارزات مردم وارد فاز جدیدی شد و در همین راستا امام خمینی (ره) از نجف به مناسبت حوادث خشونت‌بار روزهای قبل اصفهان اطلاعیه‌ای خطاب به مردم اصفهان صادر کردند، این امر به شدت در روحیه و رفتار مردم اصفهان موثر واقع شد.
